Executive Functions / Chức năng điều hành là gì?
“Chức năng thi hành” trong tâm lý học được gọi là chức năng điều hành hay chức năng điều hành nhận thức, trong tiếng Anh là executive functions (hoặc executive functioning).
🔍 Executive Functions / Chức năng điều hành là gì?
Đây là tập hợp các quá trình nhận thức cấp cao giúp con người:
- Lập kế hoạch
- Tổ chức
- Kiểm soát cảm xúc
- Ra quyết định
- Chuyển đổi sự chú ý
- Ức chế phản ứng không phù hợp (inhibition)
- Làm việc có mục tiêu trong thời gian dài
Nói đơn giản: chức năng điều hành là “bộ điều khiển trung tâm” trong não, giống như CEO của bộ não, giúp bạn điều phối các hành vi phức tạp và thích nghi với tình huống mới.
🧠 Liên quan đến vùng nào trong não?
Chức năng điều hành chủ yếu liên quan đến vùng vỏ não trước trán (prefrontal cortex) – một trong những vùng phát triển mạnh nhất ở con người.
📌 Một số thành phần chính của chức năng điều hành:
- Inhibition – Ức chế hành vi không phù hợp
- Working memory – Trí nhớ làm việc
- Cognitive flexibility – Tư duy linh hoạt
- Planning – Lập kế hoạch
- Task switching – Chuyển đổi nhiệm vụ
- Self-monitoring – Tự giám sát
https://chatgpt.com/c/67f4ebdc-8ab4-8002-b77b-b678c969d3f3
💡 Câu trả lời ngắn gọn: Executive functions (chức năng điều hành) bị suy giảm rõ rệt ở người mắc ADHD (Rối loạn tăng động giảm chú ý), và chính điều này tạo ra nhiều khó khăn trong học tập, công việc, và đời sống của họ.
🧠 Chi tiết mối tương quan giữa Executive Functions và ADHD:
1️⃣ ADHD là gì?
- ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) là rối loạn phát triển thần kinh đặc trưng bởi:
- Khó duy trì chú ý
- Hành vi bốc đồng
- Tăng động (hoặc không tăng động, tùy loại ADHD)
2️⃣ Executive functions bị ảnh hưởng ra sao?
Nghiên cứu (đặc biệt từ Russell A. Barkley) cho thấy ADHD là một rối loạn về chức năng điều hành nhiều hơn là chỉ “vấn đề chú ý”. Cụ thể:
| Thành phần Executive Function | Người ADHD gặp khó khăn |
|---|---|
| Lập kế hoạch | Khó tổ chức, trì hoãn công việc |
| Kiểm soát cảm xúc | Dễ nổi nóng, bốc đồng, thiếu kiên nhẫn |
| Ức chế phản ứng không phù hợp | Không kiểm soát được hành động, lời nói |
| Chuyển đổi sự chú ý | Dễ bị xao nhãng, khó tập trung lâu |
| Làm việc có mục tiêu dài hạn | Bỏ cuộc giữa chừng, khó hoàn thành nhiệm vụ |
| Quản lý trí nhớ làm việc (working memory) | Quên nhanh, bỏ sót thông tin quan trọng |
3️⃣ Tóm lại:
Người ADHD không phải do lười biếng hay thiếu ý chí, mà vì hệ thống “bộ điều hành trung tâm” (executive system) trong não của họ hoạt động kém hiệu quả, dẫn đến:
✅ Khó ưu tiên
✅ Khó dừng lại để suy nghĩ trước khi hành động
✅ Khó hoàn thành công việc đúng hạn
🔑 Điều này có ý nghĩa gì trong can thiệp và điều trị?
- Thuốc (như methylphenidate, amphetamine) giúp cải thiện khả năng điều hành bằng cách điều chỉnh dopamine và norepinephrine trong não.
- Trị liệu hành vi, kỹ năng tổ chức giúp xây dựng thói quen hỗ trợ cho executive functions.
- Chiến lược chia nhỏ nhiệm vụ, nhắc nhở, công cụ hỗ trợ (planner, app, lịch báo nhắc) giúp giảm tải áp lực lên bộ nhớ làm việc.
🛠 Cách điều trị ADHD (giảm triệu chứng):
✅ 1️⃣ Thuốc
- Chủ yếu: thuốc kích thích (stimulants, như methylphenidate, amphetamine) → cải thiện dopamine, norepinephrine.
- Ngoài ra: thuốc không kích thích (atomoxetine, guanfacine) nếu không dung nạp stimulants.
✅ 2️⃣ Tâm lý trị liệu & kỹ năng
- Trị liệu hành vi (behavioral therapy): đặt quy tắc, phần thưởng, củng cố hành vi tốt.
- Huấn luyện kỹ năng điều hành: lập kế hoạch, quản lý thời gian, tổ chức công việc.
✅ 3️⃣ Hỗ trợ từ gia đình & nhà trường
- Phối hợp phụ huynh – giáo viên.
- Điều chỉnh môi trường học tập: chia nhỏ nhiệm vụ, giảm xao nhãng.
✅ 4️⃣ Lối sống & thói quen lành mạnh
- Giấc ngủ đủ, đều đặn.
- Tập thể dục thường xuyên.
- Ăn uống cân bằng, giảm thực phẩm gây kích thích.
💡 Ghi nhớ: ADHD không “chữa khỏi” hoàn toàn, nhưng có thể quản lý hiệu quả bằng kết hợp thuốc, kỹ năng, hỗ trợ và điều chỉnh lối sống.